COVID-19 bóluefnin, sérstaklega mRNA- (Pfizer‑BioNTech og Moderna) og veiruvektor-bóluefni (AstraZeneca, Janssen), hafa verið notuð í stærstu bólusetningarherferð sögunnar. Með henni fylgdi ný erfðatæknileg nálgun sem hafði áður ekki komið við sögu. Þessi tækni byggir á basa-breyttu mRNA, sem er hjúpað með fituögnum (lipid nanoparticles). Fituagnirnar flytja mRNA inn í frumurnar þar sem frumurnar nota upplýsingar til að framleiða gaddprótein til að virkja ónæmiskerfið. Þetta er ný nálgun í bólusetningum þar sem frumurnar mynda sjálfar það prótein sem þarf til að kalla fram ónæmissvar. Hættur sem þar vakna, m.a. hættan á langvarandi gaddpróteinframleiðslu, uppsöfnun í viðkvæmum svæðum (t.d. heila, taugum og æxlunarfærum), og skortur á langvarandi vörn gegn sýkingu eftir bólusetningu, krefjast markvissrar og hlutlausrar rannsóknar og eftirlits.

Sú vernd sem lyfin eiga að veita er mun minni en gefið var í skyn í fyrstu. Rannsókn sem framkvæmd var í Katar sem fylgdi bólusettum í eitt ár eftir örvunarskammta leiddi í ljós að vernd gegn sýkingu var nærri horfin innan sex mánaða, og frá sjötta mánuði eftir bólusetningu, fór meint vernd jafnvel undir þá sem höfðu aðeins lokið grunnskema, sem gefur vísbendingar um  svokallað „immune imprinting“ (Haq o.fl., 2024). Sjálft CDC staðfesti nýlega að bóluefni gáfu aðeins takmarkaða vörn eftir 7–119 daga, t.d. 33 % gegn almennri þörf á læknisheimsóknum og 45–46 % gegn innlögn hjá eldri einstaklingum (CDC, 2025).

Þetta þýðir að meint vernd bóluefnanna fyrir almenning, og sérstaklega á heilbrigðum einstaklingum í lágri hættu, eru tímabundin. Þegar þetta er sett í samhengi við mögulega aukaverkanir sem gætu stafað af langvarandi gaddpróteinmyndun og uppsöfnun, þá kemur fram þörf fyrir stöðugt, óháð og gagnsætt eftirlit. En þessi skylda hefur verið stórkostlega vanrækt.

Þar sem lyfjafyrirtæki hafa litla sem enga innri þörf til að leita uppi hugsanlega skaða, og stjórnvöld hafa engin hvatakerfi til rannsókna sem gætu sýnt fram á áhættu og eru auk þess skaðabótaskyld, þá er ekkert afl sem tryggir að lögð verði alvara í það að skoða langtímahættur af þessum lyfjum. Við erum því í þeirri stöðu að þekking okkar á öryggi þessara lyfja byggir nú aðallega á rannsóknum frá sjálfstæðum fræðimönnum. Þeir hafa takmarkað fjármagn til að framkvæma stórar, langtímarannsóknir með tvíblindri hönnun, og geta einungis lagt grunn að þeirri vinnu ásamt því að þrýsta á fjársterkar stofnanir um að grípa boltann og sinna skyldu sinni. Þetta er enn að mestu hunsað. Ábyrgð okkar gagnvart þeim mikla fjölda fólks sem greina frá heilsutjóni í kjölfar lyfjagjafar með þessum efnum er ekki aðeins siðferðileg skylda, hún er forsenda fyrir trúverðugu heilbrigðiskerfi.

Hér verður farið yfir nokkrar þeirra rannsókna sem framkvæmdar hafa verið sem benda til þess að eðlilegt sé að hætta alfarið að nota þessi efni þangað til fjársterkar stofnanir hafa framkvæmt alvöru rannsóknir á öryggi þeirra. Áður hefur verið fjallað um hjartaskaða af völdum bólusetninganna, en sífellt koma nýjar rannsóknir fram sem sýna að áhættan af þessum efnum var mun meiri en haldið var.

Aukin dánartíðni hjá bólusettum

Rannsókn Pantazatos og Seligmann (2021) skoðaði tengsl bólusetninga gegn COVID‑19 og aldursháðrar dánartíðni, bæði í Evrópu og í Bandaríkjunum. Niðurstöður sýndu að mynstur dánarlíkna var breytilegt eftir því hve langt var liðið frá bólusetningu.

Í Evrópugögnunum (euromomo.eu) kom í ljós að fyrstu 5 til 6 vikurnar eftir bólusetningu jókst dánartíðni í flestum aldurshópum, en að eftir um sex vikur fór dánartíðni að lækka og bólusetning tengdist verndandi áhrifum sem héldust í um 20 vikur. Að því tímabili loknu sáust vísbendingar um að dánarlíkur færu aftur að aukast, sem höfundar tengdu hugsanlega minnkandi vernd bóluefnanna. Sérstaklega athyglisvert var að í hópi barna undir 14 ára aldri, sem voru ekki sjálf bólusett, fannst jákvæð fylgni milli bólusetninga fullorðinna og aukinnar dánartíðni barna fyrstu 18 vikurnar. Þetta túlkuðu höfundar sem óbein neikvæð áhrif af bólusetningum á yngri aldurshóp.

Í bandarískum gögnum, byggðum á opinberum skráningum frá CDC, notuðu höfundar aðhvarfsgreiningar til að meta áhrif bólusetninga á mánaðarlega dánartíðni. Niðurstöður sýndu að í flestum tilfellum voru jákvæð tengsl milli fjölda bólusetninga og dauðsfalla í sama eða næsta mánuði, á meðan engin marktæk verndandi áhrif stóðust strangar tölfræðilegar leiðréttingar. Með þessum útreikningum áætluðu höfundar að á milli 146.000 og 187.000 dauðsföll í Bandaríkjunum frá febrúar til ágúst 2021 mætti rekja til bólusetninga, sem samsvarar landsmeðaltali dánartíðni af völdum bólusetninga (VFR) upp á 0,04 prósent. Til samanburðar hafði CDC áður metið VFR 0,002 prósent, og höfundar telja því að opinberar tölur vanmeti fjölda bóluefnistengdra dauðsfalla allt að tuttugufalt.

Aldursgreining sýndi að dánartíðnin jókst með aldri. Hún var metin 0,004 prósent hjá 0–17 ára, 0,009 prósent hjá 30–39 ára og 0,06 prósent hjá 75–84 ára. Þessar niðurstöður leiddu til þeirrar ályktunar að áhætta bólusetninga væri líklega meiri en ávinningurinn fyrir börn, ungt fólk og eldri fullorðna með lága áhættuþætti fyrir alvarlegum COVID‑19, þó að eldri einstaklingar í hááhættu gætu enn haft meira gagn en skaða af bólusetningum.

Höfundar lögðu áherslu á að opinberar tölur og hefðbundnar öryggisrannsóknir, sem oft byggjast á VAERS kerfinu, séu ekki hannaðar til að greina raunverulegan fjölda bóluefnistengdra dauðsfalla og að niðurstöður þeirra bendi til verulegs vanmats á dánartíðni vegna bólusetninga.

26-falt meiri aukaverkanir en í flensubólusetningum

Samkvæmt nýlegri greiningu Szebeni o.fl. (2025) bendir samanburður milli hefðbundinna flensubólusetninga og COVID‑19 mRNA‑bóluefna til þess að áhættan á alvarlegum aukaverkunum sé margfalt hærri hjá þeim síðarnefndu.

Á meðan flensubólusetningar hafa lengi verið taldar tiltölulega öruggar, sýna gögn úr VAERS og öðrum eftirlitskerfum að tíðni svokallaðra „Brighton“-aukaverkana er stórlega aukin eftir COVID‑19 bólusetningar. Til dæmis er hættan á hjartavöðvabólgu um það bil 1152 sinnum meiri, hættan á blóðtappamyndun 455 sinnum meiri, og áhættan á skyndilegum dauðsföllum 226 sinnum hærri en eftir flensubólusetningar. Að auki eru hættur á hjartaáfalli metnar 218 sinnum meiri, á hjartsláttartruflunum 162 sinnum meiri, á mæði 152 sinnum meiri, og á háþrýstingi 131 sinnum meiri.

Þegar heildaráhrifin eru tekin saman kemur í ljós að tíðni alvarlegra aukaverkana eftir mRNA‑bólusetningar er að meðaltali um 26 sinnum hærri en eftir flensubólusetningar. Áætlað er að fyrir hverja milljón bólusettra séu um 1 300 tilfelli aukaverkana eftir COVID‑19 mRNA‑bólusetningu, samanborið við 53 tilfelli eftir flensubólusetningu.

Höfundar bentu einnig á að tíðni aukaverkana eftir mRNA‑bólusetningar sé líklega verulega vanmetin. Þar vegur þungt að eftirlitskerfi eins og VAERS byggja á sjálfviljugum tilkynningum, sem leiðir til þess að einungis hluti tilvika er skráður. Margir einstaklingar eða heilbrigðisstarfsfólk tengja ekki einkenni við bólusetningu eða tilkynna þau ekki. Að auki voru klínísku prófanirnar sem leiddu til samþykkis bóluefnanna bæði smáar og stuttar og því ófærar um að greina sjaldgæfari eða seinkaðar aukaverkanir. Sérstaklega á það við um langvarandi og fötlunarvaldandi einkenni, svo sem hjarta‑ og taugasjúkdóma, viðvarandi verki og þreytu, sem birtast oft löngu eftir bólusetningu og eru því sjaldnast skráð í hefðbundnum kerfum. Þannig er líklegt að opinberar tölur um tíðni alvarlegra aukaverkana gefi ekki rétta mynd af raunveruleikanum og að heildaráhrifin séu mun meiri en hingað til hefur verið viðurkennt (Szebeni et al., 2025).

Úttaugafylgikvillar eftir COVID-19 bólusetningu

Nýleg dönsk yfirlitsrannsókn hefur sýnt fram á aukningu óvenjulegra og fjölbreyttra sjaldgæfra fylgikvilla í úttaugakerfinu sem tengst hafa COVID-19 bólusetningum (Jin o.fl., 2025). Höfundar rannsóknarinnar lýsa meðal annars Guillain-Barré-sjúkdómi, þar sem ónæmiskerfið ræðst á  taugar líkamans og veldur máttleysi, dofa og jafnvel öndunarerfiðleikum. Meðferðin felst gjarnan í gjöf ónæmisglóbúlína eða blóðskiljun, sem getur stöðvað framgang veikindanna. Þá er lýst svokölluðu Parsonage–Turner-heilkenni, sem kemur fram með miklum sársauka og máttleysi í öxl, yfirleitt nokkrum vikum eftir sprautu. Þar reynast sterar, verkjalyf og sjúkraþjálfun oft hjálpleg.

Önnur tilvik snúa að taugaörvun á litlu taugaþræðina, sem einkennist af sviða, dofa og truflunum í sjálfvirka taugakerfinu, og einangruðum skemmdum í kraníaltaugum, sem geta valdið skyndilegri tvísýni, höfuðverk eða andlitsverk. Slík tilfelli krefjast ítarlegrar greiningar, meðal annars með rafleiðniprófum, mænuvökvagreiningu, segulómskoðun eða húðvefjasýnum.

Rannsóknin bendir til að orsakirnar liggi líklega í ónæmissvari sem ruglast og ræðst á eigin taugar, svokallað „molecular mimicry“. Þar af leiðandi skiptir máli að heilbrigðisstarfsfólk sé vakandi fyrir þessum einkennum, bregðist skjótt við og tryggi skjótan aðgang að viðeigandi meðferð.

Ítölsk rannsókn sýnir sterk tengsl við taugasjúkdóma

Markmið rannsóknar Salmaggi o.fl. (2025) var að meta áhrif COVID-19 sjúkdóms og bólusetninga gegn COVID-19 á innlagnir vegna taugasjúkdóma hjá íbúum á Lombardia-svæðinu sem voru eldri en 12 ára. Niðurstöður sjálfsstýrðrar tilfellaröðugreiningar (self-controlled case series) sem náði til 8,8 milljóna einstaklinga sýndu marktækt aukna áhættu á ýmsum alvarlegum taugasjúkdómum eftir bólusetningu, þar á meðal blóðþurrðarslagi (IRR 1,44), heilablæðingu (IRR 1,50), tímabundnu slagi (IRR 1,67), mænubólgu (IRR 2,65) og vöðvaslensfári (IRR 1,71). Meirihluti sjúklinga sem lögðust inn á sjúkrahús vegna taugasjúkdóma árið 2021 hafði fengið að minnsta kosti eina bólusetningu. Höfundar áréttuðu mikilvægi áframhaldandi vöktunar á hugsanlegum taugatengdum afleiðingum COVID-19 bólusetninga.

Auknar líkur á Alzheimers

Roh o.fl. (2024) könnuðu mögulega tengingu milli COVID‑19 bólusetningar og þróunar Alzheimer‑sjúkdóms (AD) og vægrar hugrænnar skerðingar (MCI) í þjóðar­rannsókn sem byggði á gagnagrunni kóresku heilbrigðistryggingakerfisins (NHIS). Þátttakendur voru slembiúrtak um 50 % af íbúum Seúl sem voru 65 ára eða eldri, alls 558 017 manns. Meðal þeirra sem fengu mRNA‑bóluefni kom fram marktækt meiri tíðni AD (OR = 1,225; 95 % ÖB = 1,025–1,464; P = 0,026) og MCI (OR = 2,377; 95 % ÖB = 1,845–3,064; P < 0,001) þremur mánuðum eftir bólusetningu, samanborið við óbólusetta. Engin marktæk tengsl fundust við æðatengt málstol eða Parkinsons‑sjúkdóm. Höfundar telja að um mögulegt orsakasamband sé að ræða sem krefst frekari rannsókna og langtímaskoðunar á taugalegu áhrifum bóluefna.

„Skárra en sjúkdómurinn“?

Þau rök heyrast oft að óþarfi sé að velta sér upp úr aukaverkunum bóluefna gegn Covid, þar sem sjúkdómurinn sjálfur hafi verið miklu verri. En þessi röksemdarfærsla er gölluð af nokkrum ástæðum.

Í fyrsta lagi byggir hún á því að bera einfaldlega saman heildarumfang Covid-sýkinga og þeirra aukaverkana annars vegar, og bóluefnaskaða hins vegar. Raunin var þó sú að engin bóluefnanna veittu varanlega vörn gegn smiti. Margir bólusettir fengu smit og sumir veiktust alvarlega. Því verður að meta bæði skaða af Covid þrátt fyrir bólusetningu og aukaverkanir af bóluefnunum. Eina raunhæfa leiðin til að meta þetta væri stór langtímasamanburðarrannsókn á heilsufari bólusettra annars vegar og óbólusettra hins vegar, innan ólíkra aldursbila.

Í öðru lagi skipti máli að sjúkdómurinn lagðist misþungt á fólk eftir aldri og líkamsþyngd. Gert er ráð fyrir að aukaverkanir bóluefna leggist nokkuð jafnt á alla aldurshópa (þó vísbendingar séu um að ungt fólk hafi orðið sérstaklega fyrir barðinu). Það þýðir að gagnsemi bóluefnanna var hlutfallslega mest hjá eldra fólki, en hjá ungu og hraustu fólki vó skaðinn af aukaverkunum þyngra í samanburði við ávinninginn.

Í þriðja lagi er samanburðurinn ekki svart-hvítur. Fjöldi rannsókna hefur sýnt að skortur á lykilnæringarefnum tengist alvarlegum afleiðingum Covid. Vel rannsakað er sambandið milli D-vítamínskorts og dánartíðni, sem ný rannsókn frá Taiwan staðfesti (Chen o.fl., 2025; sjá einnig Najih o.fl., 2025). Aðrir þættir sem tengjast verri útkomum eru m.a. sink (Moghaddam o.fl., 2020), selen (Wessels o.fl., 2023), C-vítamín (Askari o.fl., 2023) og kopar (Heller o.fl., 2022). Þrátt fyrir þessi gögn voru ráð um næringu og styrkingu ónæmiskerfisins oft hunsuð, á þeirri forsendu að þau gætu dregið úr áhuga fólks á bólusetningu.

Aðalatriðið snýr þó að læknisfræðilegu siðferði. Rökin að „sjúkdómurinn sé verri en aukaverkanir lyfsins“ eru ófullnægjandi, þar sem þau hunsa grundvallarreglur eins og skaðleysisregluna (non‑maleficence) og skyldu heilbrigðisstarfsfólks til að vernda sjúklinga gegn óþarfa áhættu. Lyf sem veldur alvarlegum eða lífshættulegum aukaverkunum má ekki vera á markaði nema öryggi þess sé sannað með traustum gögnum. Að öðrum kosti væri um brot á trúnaði og öryggisskyldu heilbrigðiskerfisins að ræða.

Heimildir

Askari, G., Rezaei Kelishadi, M., Mozaffari-Khosravi, H., Feizi, A., & Ghiasvand, R. (2023). The effect of vitamin C on the risk of mortality in patients with COVID‑19: A systematic review and meta‑analysis of randomized controlled trials. Inflammopharmacology, 31(4), 1567–1578. https://doi.org/10.1007/s10787-023-01259-0

Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2025). Early estimates of COVID-19 vaccine effectiveness for the 2024–25 season. Morbidity and Mortality Weekly Report, 74(6), 125–132. https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/74/wr/mm7406a1.htm

Chen, I.-W., Yu, T.-S., Lai, Y.-C., Yang, C.-P., Yu, C.-H., & Hung, K.-C. (2025). Association between vitamin D deficiency and clinical outcome in patients with COVID‑19 in the post‑Omicron phase. Frontiers in Nutrition, 12, 1583276. https://doi.org/10.3389/fnut.2025.1583276

Haq, I. U., Arshad, M. S., Anwar, A., Khalid, S. H., Ali, A., Afzal, M., & Khan, M. A. (2024). Long-term effectiveness of COVID-19 vaccines: A systematic review and meta-analysis. Scientific Reports, 14(1), 11406. https://doi.org/10.1038/s41598-024-61922-6

Heller, R. A., Sun, Q., Hackler, J., Seelig, J., Seibert, L., Cherkezov, A., Minich, W. B., Seemann, P., Diegmann, J., Pilz, M., Bachmann, M., & Schomburg, L. (2022). Association of COVID‑19 mortality with serum selenium, zinc and copper: Evidence from Europe. Frontiers in Immunology, 13, 1022673. https://doi.org/10.3389/fimmu.2022.1022673

Kim, H. J., Kim, M. H., Choi, M. G., & Chun, E. M. (2024). Psychiatric adverse events following COVID-19 vaccination: A population-based cohort study in Seoul, South Korea. Molecular Psychiatry, 29(11), 3635–3643. https://doi.org/10.1038/s41380-024-02627-0

Moghaddam, A., Heller, R. A., Sun, Q., Seelig, J., Cherkezov, A., Seibert, L., Hackler, J., Seemann, P., Diegmann, J., Pilz, M., Bachmann, M., Minich, W. B., & Schomburg, L. (2020). Selenium deficiency is associated with mortality risk from COVID‑19. Nutrients, 12(7), 2098. https://doi.org/10.3390/nu12072098

Mörz, W., Bartsch, C., & Schürmann, C. (2022). Multifocal necrotizing encephalitis and myocarditis after BNT162b2 mRNA COVID-19 vaccination: Autopsy findings. Vaccines, 10(10), 1651. https://doi.org/10.3390/vaccines10101651

Mörz, W. (2024). Fatal multi-organ inflammation after mRNA COVID-19 booster vaccination: Autopsy findings. Vaccines, 12(5), 579. https://doi.org/10.3390/vaccines12050579

Najih, M., Rahman, H. F., Ali, S., & Khan, N. (2025). Correlation of serum vitamin D levels with COVID-19 symptom severity: A cross-sectional study. Journal of Clinical Medicine Research, 17, 145–153. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/40026986/

Pantazatos, S. P., & Seligman, H. (2025). COVID vaccination and age-stratified all-cause mortality risk. International Journal of Vaccine Theory, Practice, and Research, 4(1), 1517-1539.

Roh, J. H., Kim, M., Park, S., Lee, E. Y., Hwang, J., Lee, J., … Lee, J. H. (2024). Association of mRNA COVID-19 vaccination with Alzheimer’s disease and mild cognitive impairment: A nationwide cohort study. Frontiers in Aging Neuroscience, 16, 1401138. https://doi.org/10.3389/fnagi.2024.1401138

Rong, Z., Mai, H., Ebert, G., Kapoor, S., Puelles, V. G., Czogalla, J., … Ertürk, A. (2024). Persistence of spike protein at the skull‑meninges‑brain axis may contribute to the neurological sequelae of COVID‑19. Cell Host & Microbe, 32(12), 2112–2130.e10. https://doi.org/10.1016/j.chom.2024.11.007

Rose, J. (2025). Reports of autopsies in VAERS and associated adverse events linked to cause of death. Science, Public Health Policy & The Law, 6, 1–14. Public Health Policy Journal. https://publichealthpolicyjournal.com/reports-of-autopsies-in-vaers-and-associated-adverse-events-linked-to-cause-of-death/

Salmaggi, A., et al. (2025). Impact of COVID‑19 disease and COVID‑19 vaccinations on hospital admissions for neurological diseases in the Lombardia over‑12 population. Data from a self‑controlled case series analysis. Neurological Sciences. Advance online publication. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39560882/

Sessa, F., Salerno, M., Esposito, M., Di Nunno, N., Zamboni, P., & Pomara, C. (2021). A systematic review of autopsy findings in deaths after COVID‑19 vaccination. Public Health Policy Journal, 5(1), 1–12. https://publichealthpolicyjournal.com/a-systematic-review-of-autopsy-findings-in-deaths-after-covid-19-vaccination/

Szebeni, J., Hegyi, P., Pár, G., Pálinkás, L., Péterfi, Z., Szabó, G. T., & Dajnoki, Z. (2025). Expanded spectrum and increased incidence of adverse events linked to COVID-19 genetic vaccines: New concepts on prophylactic immuno-gene therapy, iatrogenic orphan disease, and platform-inherent challenges. Pharmaceutics, 17(4), 450. https://doi.org/10.3390/pharmaceutics17040450

Wessels, I., Maywald, M., & Rink, L. (2021). Nutritional risk of vitamin D, vitamin C, zinc, and selenium deficiency on risk and clinical outcomes of COVID‑19: A narrative review. Nutrients, 13(1), 233. https://doi.org/10.3390/nu13010233

Wessels, I., Rolles, B., & Rink, L. (2023). Zinc and selenium status in coronavirus disease 2019 (COVID‑19). Biometals, 36(2), 411–429. https://doi.org/10.1007/s10534-023-00501-0