Samstarf á Norðurslóðum [the Arctic, einnig þýtt sem Norðurheimskautssvæðið] hefur lengst af verið ónæmt fyrir geópólitík. Meira að segja gegnum stórveldátök Kalda stríðsins hélt samstarfið á Norðurslóðum áfram til gagnkvæmrar gagnsemi fyrir alla aðila, ásamt með gagnkvæmu vaxandi trausti. En það tímabil virðist nú á enda runnið.

Á síðustu þremur áratugum hafa samskipti milli NATO-ríkja og Rússlands stöðugt versnað, og Norðurslóðir hafa meira og meira orðið vettvangur andstæðra, keppandi hagsmuna. Sú ákvörðun hins sameinaða Vesturs að hafna allri samvinnu við Rússland í Norðurskautsráðinu vegna stríðsins í Úkraínu bendir til að ábyrgu samstarfi  þessara aðila á Norðurslóðum sé lokið. Þegar Rússland hættir að treysta á NATO-þjóðir og eykur samstarfið við ekki-Norðurslóðaveldi á Norðurslóðum er eðlilegt að reikna með að BRICS muni um síðir verða Norðurslóða-samtök.

Frá sameiginlegum hagsmunum til keppandi hagsmuna

Lengi lengi voru Norðuslóðir álitnar frosin eyðimörk án margra hernaðarlega mikilvægra hagsmuna sem væru grundvöllur átaka. Þetta tryggði gagnsama samvinnu um sjálfbæra þróun, umhverfisvernd, vísindauppgötvanir, verndun frumbyggjasamfélaga, efnahagslegt öryggi og önnur svið gagnkvæmt hagkvæmrar samvinnu utan pólitísks valdatafls.

Þegar Norðurslóðir verða hlýrri og ísinn hopar reynist þetta vera svæði mikilla falinna fjársjóða. Miklar orkuauðlindir hafa orðið aðgengilegar fyrir vinnslu, og siglinga- og flutningaleið Norðurslóða utan við stjórn bandaríska flotans getur slegið við öðrum flutningaleiðum í tíma og kostnaði. Þetta þýðir að það eru miklir efnahagslegir hagsmunir á Norðurslóðum sem geta  stuðlað að því að breyta geopólitiska valdajafnvæginu í heiminum frá vestri til austurs, sem benda í þá átt að samkeppni og átaka sé að vænta í framtíðinni.

Frá stærri Evrópu til stærri Evrasíu

Ríki Norðurskautsráðsins eru átta – þ.á.m. Rússland með u.þ.b. hálfa strandlengju Norðurslóða – plús sjö NATOríki sem hafa þá eftir-Kaldastríðsstefnu að skapa Evrópu án Rússlands sem þýðir Evrópu gegn Rússlandi.

Ábyrg samavinna milli Rússlands og Vestursins á Norðurslóðum grundvallaðist á því að byggja brú milli andstæðra sjónarmiða í Evrópu eftir Kalda stríð. Gagnkvæmir ásættanlegir eftir-Kaldastríðs samningar voru aldrei gerðir, nokkuð sem leiddi af sér tvenns konar sýn á nýja Evrópu. Meðan Rússland sá fyrir sér „sameinandi Evrópu” (inclusive Europe) byggða á hugmynd Gorbachevs um Sameiginlegt evrópskt heimili sem myndi eyða skiptilínum í álfunni ákvað Vestrið að færa skiptilínurnar einfaldlega í austur með því að þenja NATO og ESB til austurs þar til þau innifælu öll ríki álfunnar fyrir utan Rússland.

Bill Clinton varaði við því í janúar 1994 að útvíkkun NATO gæti „dregið upp ný skil milli austurs og vesturs sem myndu búa til sjálfuppfyllandi spádóm um framtíðarárekstra”.  Clinton endaði samt með því því að boða NATO-stækkun í austur, sem fól í sér afnám á grundvallarreglu Parísarskrárinnar eða „Sáttmála nýrrar Evrópu” frá 1990 og afnám á prinsippum ÖSE frá 1994 – sem hvort tveggja kölluðu eftir „óskiptanlegu öryggi” og Evrópu án skiptilínu. Varnarmálaráðherra Clintons, William Perry, útskýrði að aðrir í stjórnarliðinu vissu vel að NATO-útþenslan myndi tefla í tvísýnu friðinum við Rússland, en að andinn í Clintonstjórninni hafi verið sá að Rússland væri svo veikt: „viðbrögðin sem ég fékk voru í raun og veru: „Hverju skiptir hvað þeim finnst? Þeir eru þriðjaflokks veldi.”” ( Borger, J., 2016. Russian hostility ‘partly caused by west’, claims former US defence head, The Guardian, 9 March 2016)

Rússland hélt til streitu markmiðinu um sameinandi Evrópskt öryggiskerfi allt fram til febrúarmánaðar 2014 þegar vestrænt-stutt valdarán í Úkraínu var merki um að átakið um Stærri Evrópu væri dautt. Á stærri tímamælikvarða var hin 300 ára gamla vestrænt miðaða utanríkisstefna Rússlands allt frá Pétri mikla líka á enda runnin, þar sem Moskva tók nú að horfa til austurs eftir félagsskap. Á sama tíma hóf Kína að ögra hnattrænum yfirráðum Bandaríkjanna með því að keppa eftir tæknilegri og iðnaðarlegri forustu, og hanna nýjar samgöngu- og flutningsleiðir alþjóðlegra viðskipta með framtakinu Belti og braut og skapa ný fjármála-valdatæki.

Afleiðingarnar fyrir Norðurslóðasamstarfið eru gríðarlegar. Þar sem Rússland áður hafi litið á Norðurslóðasamstarfið sem hluta af átakinu um Stærri Evrópu er það nú fellt inn í Samstarfið um Stærri Evrasíu. Tröllauknar auðlindir Rússlands á Norðurslóðum eru ekki lengur efni fyrir efnahagslega samtengingu og samþættingu við Evrópu heldur munu þær í staðinn mæta þörfum Kína og annarra iðnrisa í austri.

Sömuleiðis mun Norður-siglingaleiðin verða mikilvægur hluti af  efnislegri efnahagstengingu í  Samstarfinu um Stærri Evrasíu, og rjúfa yfirráð herflota Bandaríkjanna yfir alþjóðlegum siglinga- og flutningaleiðum.  Kínverjar kallar þetta Norðurslóða-silkileiðina og fella það þannig inn í hugtakakerfi Belti og brautar, á meðan Indland horfir líka til Norðurslóða sem framhalds á Chennai – Vladivostok ganginum.  Öll sú mikla efnahagslega endurskipulagning er í vaxandi mæli hönnuð með ekki-vestrænni tækni, skipum, tryggingum, fjárfestingafélögum og gjaldmiðlum. Þar sem efnahagslegir innviðir eru af-ameríkaníseraðir og þeim umbreytt er þess að vænta að ytri stofnanaramminn breytist líka. Og það mun sömuleiðis gerast á Norðurslóðum.

Hrun Norðurslóðasamstarfsins undir vestrænt miðuðum stofnunum

Þegar valdajafnvægi ríkir felur samstarf venjulega í sér að hagsmunir fullvalda aðila eru samræmdir gegnum gagnkvæmar málamiðlanir. Í hinu skekkta valdajafnvægi á tímabili einpóla [unipolar] heims breyttist allt samstarf í grundvallaratriðum, þar sem þess var vænst að Rússland sýndi einhliða eftirgjöf. Í endurskiptri Evrópu hélt Vestrið fram kerfi ójafns fullveldis og tók á sig hlutverk pólitísks geranda eða kennara með siðvæðingarskyldu á meðan Rússland var lækkað niður í pólitískan þolanda og siðvæðingarnema. Á uppeldisfræðimáli þýddi samstarfið að Vestrið þyrfti að félagsfærniþjálfa Rússland með því að refsa því fyrir „vonda hegðun” og launa „góða hegðun”.  Þetta geranda-þolanda eða kennara-nema samband miðaðist við þau skilyrði að Rússland ætti sér ekki aðra samstarfsaðila i einpóla heimi. Valkostir Rússlands væru því annað hvort að aðlagast NATO-yfirdrottnun eða að einangrast. Sjá Joe Biden um Rússa og NATO-útvíkkun árið 1997. 

Þetta viðhorf breytti líka samstarfinu á Norðurslóðum, þar sem NATO lét einnig til sín taka í vaxandi mæli. Mike Pompeo þá utanríkisráðherra Bandaríkjanna, hafnaði tilkalli Rússa til orkuauðlinda á rússneskum Norðurslóðum og einkarétti yfir  Norðursiglingaleiðinni í leiftrandi ræðu í Norðurskautsráðinu 2019. Sjá hér. Bandaríkin viðurkenna ekki Norðuríshafið sem innhaf  og Hafaréttarsáttmáli Sameinuðu þjóðanna (UNCLOS) var aldrei staðfestur þar í landi. Ræða Pompeos var mikið gagnrýnd þar sem Norðurskautsráðið varð þá í fyrsta sinn vettvangur harkalegs Kaldastríðs-málflutnings.  

Önnur NATO-ríki aðlaga sig hugmynd Bandaríkjanna um  aukin átök á Norðurslóðum, sem aðeins fara vaxandi þar sem Evrópuríki þurfa að sanna gildi sitt í augum Bandaríkjanna Bandaríkjunum á meðan Washington leitast við að snúa sér að Asíu. Svíþjóð og Finnland hafa gangið í NATO og bandarískar herstöðvar dreifast um Skandinavíu. Stöðugt hervæddari Skandinavía verður ný framlína, sem mun hafa óhjákvæmileg áhrif á Norðurslóðasamstarfið.  

Ákvörðunin um að víkja Rússlandi úr Norðurskautsráðinu, til að refsa landinu fyrir „vonda hegðun”,  tók gagnkvæmt hagkvæma samvinnu sem geopólitískan gísl. Tregðan til gagnkvæmt hagnýtrar samvinnu, jafnvel á sviðum sem ekkert snerta geopólitík svo sem eins og umhverfisvernd, sýna að núverandi stofnanaumhverfi er e.t.v. ekki neitt sem byggjandi er á.  

Evrasískar Norðurslóða-stofnanir

Helsta áskorun Rússlands er að greiða fyrir samstarfi við ekki-Norðurslóðaríki og þrýsta á Vestrið til að viðurkenna aftur prinsippið um að Norðurslóðir séu svæði fyrir gagnkvæmt hagnýta samvinnu. Að þróa hæfni Norðurslóða fyrir stofnanir eins og BRICS gæti þjónað þeim framantöldu markmiðum.  

Til að finna jafnvægi, og leita eftir stuðningi í ólíkar áttir, hefur Rússland boðið samstarfsaðilum í Stærri Evrasíu að taka þátt í þróun Norðurslóða. Tómarúmið sem Vestrið eftirlét þegar það hætti Norðurslóðasamstarfinu verður mögulega fyllt af fyrirtækjum frá Kína, Indlandi, Sameinuðu arabísku furstdæmunum, ASEAN-ríkjum og öðrum. Að fylla skarð vestrænna samstarfsaðila er ekki auðvelt verkefni af geopólitískum ástæðum og vegna aðstæðna til fjárfestinga. Að bjóða óháðum ríkjum inn á Norðurslóðir er þó gullið tækifæri til draga úr þeirri núllsummu aðferð [þar sem eins gróði er annars tap] sem einkennir blokkapólitík Evrópskra öryggismála. Í fjölpóla heimi er refsað fyrir að draga stórveldaátök inn á Norðurslóðir – og ábyggilegri samstarfsaðilar yfirtaka þá starfsemina.

Fjölpóla Evrasíu-Norðurslóðir munu skapa gangverk sem refsar fyrir geopólitík, og þeir sem ástunda efnahagslegar og pólitískar refsiaðgerðir munu sjá áhrif sín á svæðinu minnka. Vestrið og Rússland eru læst í hernaðarlegum átökum um ófyrirsjáanlegan tíma, en það verður Vestrinu dýrt ef það heldur áfram að draga þær geopólitísku deilur inn á Norðurslóðir. 

Birtist á Substack reikningi Glenn Diesen 17. mars 2025 https://glenndiesen.substack.com/p/cooperation-and-conflict-in-the-arctic