Þeir sem bjuggu á Hornafirði, eins og svo mörgum öðrum bæjum á Íslandi, undir lok níunda og við byrjun tíunda áratugarins voru í samfélagi sem iðaði af lífi. Atvinnulífið blómstraði; þar voru framleiddar mjólkurvörur, rekin var kjötvinnsla og sláturhús, þrjár kjörbúðir, bakarí, flutningaþjónusta, skrifstofur, verbúðir, rútuþjónusta, mötuneyti og margt fleira. Atvinnuleysi var óþekkt hugtak. Bærinn var menningarlega mjög virkur miðað við stærð: böll og útisamkomur, billjardsalir, vídeóleigur og pöbbar, bíó, tónlistarskóli sem iðaði af lífi, íþróttasamtök og nóg af rými sem var hægt að nota fyrir list og áhugamál. Þetta var ágætisbær fyrir ungt fólk.

KASK, helsti atvinnurekandinn á þessum árum, var samvinnufélag. Í stað hlutabréfa áttu fjölmargir búsettir á svæðinu aðild að félaginu, og eignarhlutur þeirra byggðist á viðskiptum og þátttöku. Í raun voru allir þessir aðilar eigendur KASK. Hagnaður, ef einhver var, gat skilað sér í formi viðskiptahlutdeildar, en afkoman dreifðist mjög vel út í samfélagið, ekki síst í formi launa fyrir þau fjöldamörgu störf sem sköpuðust á stðanum. Allir aðilar höfðu atkvæðisrétt á aðalfundum, venjulega eitt atkvæði á hvern mann.

En Kaupfélagið hafði innbyggða galla sem opnuðu fyrir einhverja umfangsmestu eignatilfærslu í sögu Íslands. Kaupfélagsstjórar höfðu gríðarmikil völd og aðgang að innri upplýsingum, sem sumir nýttu sér til eigin ábáta. Sambandið var vitlaus hugmynd sem festi spillingu og stéttskiptingu í sessi og festi spillinguna í miðstýringu sem hefði aldrei átt að vera til.

Þetta kom sterkt fram á Hornafirði. Sonur fyrrverandi kaupfélagsstjóra á Hornafirði var einn helsti höfundur kvótakerfisins og áhrifamikill í einkavæðingarferlinu sem fylgdi í kjölfarið. Kvótakerfið var innleitt árið 1984 og lögfest árið 1990. Um svipað leyti hófust þær stóru breytingar sem leiddu til þess þjóðfélags sem við sjáum í dag.

Ránið hefst

Kaupfélag Austur Skaftafellssýslu var stofnað árið 1919 af bændum í sýslunni með það að markmiði að efla verslun og atvinnulíf í byggðinni. Félagið opnaði sína fyrstu verslun árið 1920. Þessi hópur sveitafólks og sjómanna náði með tímanum að byggja upp öfluga atvinnustarfsemi og bærinn naut góðs af; allt samfélagið. Á áttunda áratugnum hóf KASK að fjárfesta í sjávarútvegi (sjá nánar hér). Krúndjásn þess ævintýris var frystihúsið sem byggt var upp á þessum tíma og varð stærsti einstaki atvinnurekandi Hornafjarðar. KASK byggði margt fleira í steypu, í raun öll helstu framleiðslutæki svæðisins. Félagsmenn KASK höfðu staðið sig vel og byggt upp samfélagið.

Þetta breyttist allt á örskömmum tíma. Það voru þessi þrjú atriði; annars vegar lögin sem heimiluðu framsal kvóta (þ.e. útgerðir gátu selt, leigt, eða keypt kvóta) árið 1990, og svo einkavæðingaorgía Viðeyjarstjórnarinnar sem kom 1991, ásamt gegndarlausum áróðri Eimreiðinga á borð við Hrafn Gunnlaugsson. Svo var það spillingarmöguleikinn sem gerði m.a. bókhaldið illsýnilegt fyrir almennum félagsmönnum. Beðið var með þar til allt var komið í óefni.

Innanbúðarmenn í kaupfélaginu komu að í öllum tilfellum. Kvótinn rann frá litlum útgerðum og svo samvinnufélögum á borð við KASK, til fjársterkra kvótagreifa, smátt og smátt. Sótsvartur almúginn vissi ekki endilega hvað var að gerast. Árið 1992 hét frystihúsið ekki lengur KASK, heldur Borgey hf. Einkafyrirtæki hafði tekið að sér sjávarútvegsrekstur KASK. Fleiri fyrirtæki voru á svæðinu með útveg. En þessi tóku að „sameinast“. Borgey hf. sameinaðist þannig við Þinganes ehf., svo við Skinney hf., og fleiri fyrirtæki. Að lokum varð Skinney-Þinganes hf. nærri allsrátt. Þegar þessu lauk voru eignirnar komnar í einkahendur.

Með nýfrjálshyggju Viðeyjarstjórnarinnar varð allsherjar hugarfars- og siðferðisbreyting. Samfélagshagsmunir viku fyrir hreinum gróðahagsmunum, markaðshagsmunum. Græðgi varð guð. Það að framleiðslutækin væru eign samfélagsins í gegnum kaupfélagið skyldi heyra sögunni til. Þau skyldu enda í einkaeign. Að fyrirtæki hefðu það markmið að skapa atvinnu í heimabyggð, að sýna félagslega ábyrgð og að gera líf fólks betra, það hvarf fyrir „réttinum“ til að græða. Dreifing hagnaðarins í kringum fjölbreytt störf varð ekki í forgangi.

Skinney-Þinganes er nú stærsta fyrirtæki Hornafjarðar. Þar vinna um 300 manns, sem þýðir að um þriðjungur starfandi íbúa sveitarfélagsins starfar í þessu eina félagi. Fyrirtækið á fjölda dótturfélaga: Selbakka ehf., Horn raf og vélaverkstæði ehf., eignarhaldsfélagið Þingey ehf., Útgerðarfélagið Vigur ehf., Hvanney ehf. og Marine PetTreats ehf. Skinney-Þinganes á einnig hluti í öðrum félögum: Iceland Pelagic ehf., StorMar ehf., Laugafiski ehf., Kaldvík AS og Flateyjarbúinu ehf. Samkvæmt efnahagsreikningi Skinney-Þinganess námu heildareignir þess 50,6 milljörðum króna árið 2023, og eigið fé var 18,3 milljarðar króna. Langstærstu eigendur Skinney-Þinganess eru bræðurnir Ingvaldur og Gunnar Ásgeirssynir. Ingvaldur á yfir 17% hlut, Gunnar 14,5%, og félag þeirra, Tvísker ehf. á 22,1% hlut. Einstaklingar eiga nú það sem áður var í sameign.

Lífið sem áður einkenndi þorpin hefur dvínað eða horfið með þessari þróun. Í bæjum eins og Hornafirði eru hvorki bakarí, mjólkurbú né kjötvinnsla lengur. Kjörbúðirnar eru horfnar, og sveitaböllin nærri liðin tíð. Það sem eftir stendur á Höfn er Nettóbúð sem fáir hrósa, sundlaug og íþróttasalur sem Skinney-Þinganes lét reisa.

SFS reynir að stela heiðrinum

Þetta er dæmi um þann árangur sem Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi kynntu á dögunum með ósvífnum auglýsingaherferðum, sem þó virðast hafa þveröfug áhrif. Allt það sem þeir minnast þarna á var byggt upp af alþýðunni, annars vegar, og svo af samvinnufyrirtækjunum, hins vegar. Auðvaldið byggði ekkert upp, heldur hirti það sem til var og hreykir sér nú af.

Þjóðin er að vakna. Hún sér í gegn um skrumið. Fólk áttar sig nú á því að með samstilltu baktjaldamakki var eignum þess stolið, í skjóli vanrækslu, í skugga daglegra skyldna. En skilja menn hvað þarf að gera? Hafa áratugir af stanslausum áróðri náð að hræða fólk frá því að skilja að okkar sterkasta vopn er nú sem áður samstaðan og samvinnan? Ef svo er, þá er lítil von. En takist okkur að sjá í gegnum áróðurinn, þá opnast möguleikinn á því að byggðir landsins verði á ný lýðræðislegar, þar sem ávöxtum erfiðis vinnandi fólks rennur í stærra, jafnvel að öllu leiti, í eitthvað sem kemur öllum til góða. Við getum þetta ef við viljum.